Thuyết Duyên khởi cũng được gọi là Nhân duyên sinh, và vì bao gồm 12 thành phần nên cũng có tên khác là Thập nhị nhân duyên, là một trong những giáo lý quan trọng nhất của đạo Phật.
Thuyết này chỉ rõ là mọi hiện tượng tâm lý và vật lý tạo nên đời sống đều nằm trong một mối liên hệ với nhau, chúng là nguyên nhân của một yếu tố này và là kết quả của một yếu tố khác, làm thành một vòng với mười hai yếu tố. Các yếu tố này làm loài hữu tình cứ mãi vướng mắc trong Luân hồi.
Giáo lý duyên khởi được ghi lại trong kinh như sau:
Nếu cái này tồn tại thì cái kia hình thành. Cái này phát sinh thì cái kia phát sinh. Cái này không tồn tại thì cái kia không hình thành. Cái này diệt thì cái kia diệt.
Duyên khởi và Vô ngã là hai giáo lý làm rường cột cho tất cả các tông phái Phật giáo. Các nhân duyên (nguyên nhân chính và điều kiện phụ) này gồm có 12 yếu tố (Thập nhị nhân duyên).
Theo kinh Duyên khởi, mười hai nhân duyên cụ thể như sau:
1. Vô minh: sự mê mờ, không thấu hiểu Tứ diệu đế, không hiểu Vô thường, Khổ, Vô ngã là tính chất căn bản của đời sống;
2. Hành: Vô minh sinh Hành, là tác ý, hành động tạo nghiệp. Hành động này có thể tốt, xấu hay trung tính. Hành có thể ở trong ba dạng: thân, khẩu và ý;
3. Thức: Hành sinh Thức, làm nền tảng cho một đời sống tới. Đây có thể coi là chập tư tưởng đầu tiên trong kiếp sống mới. Thức này đi vào bụng mẹ. Thức lựa chọn cha mẹ đúng như Hành tốt xấu quy định;
4. Danh – Sắc: Thức sinh Danh - Sắc, là toàn bộ tâm lý và vật lý của bào thai mới, do Ngũ uẩn tạo thành;
5. Lục căn: Danh sắc sinh Lục căn, là các giác quan, sáu căn (năm giác quan và khả năng suy nghĩ là sáu);
6. Xúc: Lục căn bắt đầu tiếp xúc với cảnh trần bên ngoài (Lục trần) sinh ra Xúc;
7. Thọ: Xúc sinh Thọ, là cảm nhận của con người mới với thế giới bên ngoài, có thể là lạc thọ, khổ thọ hay trung tính;
8. Ái: Từ Thọ sinh ra Ái, tham ái, lòng ham muốn xuất phát từ vô minh, mê mờ;
9. Thủ: Từ Ái sinh Thủ, là điều cá nhân mới muốn chiếm hữu lấy cho mình;
10. Hữu: Thủ dẫn đến Hữu, sinh ra toàn bộ những gì ta gọi là tồn tại, sự sống, thế giới;
11. Sinh: Hữu dẫn đến Sinh, là sinh y, là diễn biến cuộc sống hàng ngày bao gồm tiếp tục lòng dục là tham ái và lòng ham muốn;
12. Lão Tử: Sinh sinh ra Lão tử, vì có Sinh nên có hoại diệt.
Tuy mọi sự khởi nguồn từ Vô minh, nhưng Vô minh không phải là điểm khởi đầu. 12 thành phần liên hệ với nhau thành 1 vòng khoen khép kín, cái nọ sinh ra cái kia, như bánh xe cứ quay vô cùng tận qua các kiếp luân hồi.
Trong đó, yếu tố 1-2 thuộc về quá khứ, yếu tố 3-7 là điều kiện và nguyên nhân sinh thành của hiện tại, yếu tố 8-10 là kết quả trong đời sống hiện tại, yếu tố 11-12 chỉ đời sống vị lai.
Mười hai nhân duyên chỉ rõ tính chất liên hệ lẫn nhau của dòng chảy "Tâm", "Vật" của thế giới sự vật - hiện tượng, trong đó những khái niệm quan trọng nhất là "Ta", "Người", "Sinh vật". Nếu thuyết vô ngã chỉ rõ thế giới và con người do các yếu tố giả hợp kết thành với nhau, thực chất là trống rỗng; thì thuyết nhân duyên có tính chất tổng hợp các yếu tố đó, chỉ ra rằng mọi hiện tượng thân - tâm đều bắt nguồn từ những hiện tượng khác. Sự phụ thuộc lẫn nhau đó có thể nhìn dưới khía cạnh đồng thời hoặc có thứ tự thời gian.
coitaba.net